Een oorlog wordt niet enkel met tanks, raketten en bombardementen uitgevochten. Elke oorlog betekent ook een propagandaoorlog, en dat is in het conflict in Oekraïne niet anders. “Twijfel aan alles, ook aan je eigen mening,” is daarom het devies van Anne Morelli, auteur van Elementaire principes van oorlogspropaganda. Het behoeft geen betoog dat aan Russische kant de waarheid geslachtofferd wordt op het altaar van de sterke staat en het dictatoriale Poetin-regime. Zelfs het gebruik van het woord “oorlog” kan een Russische journalist in de cel doen belanden. Oekraïne blijft op dit gebied niet achter. Een Oekraïense journalist die kritisch bericht over Oekraïne en president Zelenski, kan op de beruchte website Myrotvoretz terechtkomen, die een lijst – vaak met persoonlijke gegevens – publiceert van “terroristen” en “vijanden van Oekraïne.” Ook aan onze kant van het nieuwe IJzeren Gordijn worden we blootgesteld aan een lawine van propaganda, vermomd als informatie. “Haast niets van wat je in de Westerse pers leest over de Russische inval in Oekraïne is te vertrouwen,” stelt de vermaarde oorlogsverslaggever en documentairemaker John Pilger.
Johan Depoortere was tussen 1971 en 2008 een BRT/VRT-journalist. Hij maakte reportages in binnen- en buitenland met vooral belangstelling voor het Midden-Oosten en Noord- en Zuid Amerika. Hij was correspondent in Moskou tijdens de woelige Jeltsin-jaren (95-2000) en was vervolgens buitenlandverslaggever in Washington tijdens de Bush-jaren.
De oorlogsmisdaden van de Russen worden breed uitgemeten, over vergelijkbare wanpraktijken door onze Oekraïense bondgenoot wordt veel discreter bericht. Dat de Russen landmijnen inzetten, wat ingaat tegen de internationale wetgeving, wekt terecht grote verontwaardiging. Dat Oekraïne hetzelfde doet, komen we uit de gevestigde media nauwelijks te weten. Als Amnesty International, na vele rapporten over Russische oorlogsmisdaden, Oekraïne ervan beschuldigt burgers als menselijk schild te gebruiken, krijgt de organisatie zoveel tegenwind dat ze zich genoodzaakt voelt haar excuses aan te bieden voor het onthullen van de waarheid.
Propaganda bestaat niet alleen uit hele leugens en halve waarheden. Verzwijgen is even efficiënt om de geesten te beïnvloeden in de strijd om hearts and minds. In de lawine aan berichten, reportages, analyses en commentaren, zoek je vergeefs naar de werkelijke achtergrond van een conflict dat vele wortels heeft in het recente en niet zo recente verleden. Alleen Poetin en entourage zijn blijkbaar verantwoordelijk voor de bombardementen op woonwijken, het vernietigen van de Oekraïense industrie en infrastructuur, en de dood van duizenden burgers en militairen. Maar voor de voorgaande spanningen en conflicten die tot deze escalatie hebben geleid, zijn de verantwoordelijkheden gedeeld: het extremisme van zowel Oekraïense en Russische nationalisten, de halsstarrigheid van de NAVO, de blindheid en de arrogantie van de winnaars van de Koude Oorlog, de geïmporteerde economische shock therapy vanuit het Westen met een ongeziene val in de gemiddelde levensverwachting als voedingsbodem voor autoritaire regimes, en het algemene gebrek aan kennis over de Russische samenleving en geschiedenis bij onze beleidsmakers.
De oorlog in Oekraïne is niet op 24 februari van dit jaar begonnen, maar tijdens het voorjaar van 2014, toen burgers van de Donbas in opstand kwamen tegen de regering die aan de macht kwam na de gebeurtenissen op de Maidan: voor de enen (en in dit geval de vrijwel voltallige Westerse media) een “volksrevolutie”, voor de anderen (en in het bijzonder het Kremlin) een staatsgreep tegen de wettig verkozen president Janoekovitsj. Burgers in de Donbas pasten dezelfde tactiek toe die de betogers op het Maidanplein in Kiev de overwinning had bezorgd: ze bezetten overheidsgebouwen en kwamen massaal op straat uit protest tegen de Maidan-regering, die onder andere de status van de Russische taal terugschroefde, straatnamen en monumenten verwijderde die naar het sovjetverleden wijzen, en in heel wat gevallen deze verving door verwijzingen naar Oekraïense collaborateurs die zich tijdens WOII hadden onderscheiden door een meedogenloze jacht en moord op joden, linkse personen en andere politieke tegenstanders. Hierbij werd de beruchte nazi Stepan Bandera gerehabiliteerd, die tijdens WOII volop de Joodse uitroeiing ondersteunde als een strijd tegen het “Moskoviete-Joodse complot tegen het Oekraïense volk.” Deze nazi kreeg reeds in 2007 een monument in Lviv, en zijn beeltenis zou weldra op tientallen andere plaatsen in West-Oekraïne verschijnen.
De oppositie in de Donbas eiste daarom een referendum over een grondwetswijziging die de rechten van Russisch-sprekende en andere niet-ethnische Oekraïners zou erkennen en de staat op federale basis zou herinrichten. De Maidan-regering – met acht ministers uit extreemrechtse middens – stuurde gewapende fascistische benden naar het gebied om de opstand met geweld te onderdrukken. In Odessa werden 41 mensen levend verbrand nadat Oekraïense neonazi’s het vakbondsgebouw, waarin ze zich hadden verschanst, in brand hadden gestoken. De burgeroorlog, waar een enkeling in de westerse pers voor had gewaarschuwd, was begonnen. Moskou ondersteunde de rebellen in de Donbas en stuurde mondjesmaat militaire “adviseurs” en “”vrijwilligers”, maar probeerde tegelijkertijd de regering in Kiev tot een compromis te bewegen.
Zelenski’s voorganger Poroshenko stond onder zware druk van de extreme nationalisten om daar niet op in te gaan en de oorlog in de Donbas op te voeren met behulp van neonazi-stoottroepen, waaronder het Azov-bataljon. 14.000 doden tot dusver zijn het gevolg. Burgers in de Donbas leefden maandenlang in schuilkelders en onder een economische blokkade door Kiev. Voor het Westen was het conflict een verborgen oorlog. Zelenski werd verkozen met de belofte een einde te maken aan de burgeroorlog. Neonazi’s bedreigden hem met de dood als hij toegevingen zou doen aan de rebellen en aan Moskou. De Minsk-akkoorden, die onder ander federalisering en autonomie voor de Donbas inhielden, bleven dode letter.
Poetin zelf kwam zwaar onder druk van de extreme nationalisten binnen het veiligheidsapparaat, die hem verweten te halfslachtig achter de rebellen in de Donbas te staan. Hij legde meer en meer zijn oor te luisteren naar adviseurs zoals Alexandr Doegin, die eerder wegens zijn extreem-nationalistische en antiwesterse standpunten door de universiteit van Moskou was ontslagen. Ook werd de fascistische denker Ivan Ilyin gerehabiliteerd binnen deze nationalistische middens om een absolutistische wijze van besturen te legitimeren. Oekraïne en Rusland waren volgens Ilyin een ondeelbare metafysische eenheid, wat resoneerde in Poetins oorlogsspeech. In januari-februari stuurde Poetin een troepenmacht van 190.000 man naar de grenzen van Oekraïne. Minder bekend is dat Kiev eerder troepen naar de grenzen met de Donbas had gestuurd voor een vermeend eindoffensief. De waarnemers van de OVSE (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa) rapporteerden in de Donbas vanaf 17 februari, na een maandenlange pauze in de gevechten, 1400 explosies per dag, en in Donetsk alleen meer dan 2158 schendingen van het bestand tussen 18 en 20 februari. Meer dan 100.000 inwoners werden dieper het binnenland in of naar Rusland geëvacueerd om een verdere slachting te vermijden.
Intussen gaat het in Oekraïne al lang niet meer om een conflict tussen twee buurlanden. De VS zien een kans om eindelijk de vruchten te plukken van de overwinning in de Koude Oorlog: Rusland als economische en geopolitieke factor voorgoed uitschakelen. Het is een oude droom van de neocons: de VS als enige supermacht. Paul Wolfowitz, één van de drijvende krachten achter de desastreuze Irak-oorlog, is de neocon-ideoloog die zijn naam gaf aan de doctrine die bepaalt dat de VS nooit de opkomst van een mogelijke rivaal mogen dulden. De directe voorloper van de neocons was Zbig Bzrezinski, de voormalige adviseur van Jimmy Carter, die de Russen in de Afghaanse val lokte. En hij was eveneens ook duidelijk in de Amerikaanse doelstellingen. Hij noemde het van “vitaal belang voor de Verenigde Staten” dat Oekraïne in de “Euro-Atlantische invloedssfeer zou worden opgenomen.” Dat is de ware inzet van de oorlog en dat was niet op De Afspraak.