De internationaal gerenommeerde kunstenares Victoria Lomasko (°1978) en bekende dissidente stem uit Rusland, creëerde als Artist in Residence bij Masereelfonds een imposant kunstwerk. Lomasko, bekend om haar grafische romans, politieke cartoons en muurschilderingen, werd in 2022 gedwongen haar land te ontvluchten na de Russische invasie van Oekraïne.
Haar werk stelt ongelijkheid en onderdrukking scherp aan de kaak en besteedt aandacht aan stemloze en gemarginaliseerde gemeenschappen. Haar visueel krachtige boeken Forbidden Art, Other Russias en The Last Soviet Artist leverden haar internationale erkenning op. Haar werk was te zien in verschillende musea in Europa en in 2022 werd ze uitgenodigd voor Documenta in Kassel. Haar moed om kritische onderwerpen aan te pakken, werd in 2023 bekroond met de Prijs voor Artistieke Moed op het stripfestival van Angoulême.
Dat Masereelfonds net haar de opdracht gaf voor het maken van een kunstwerk is geen toeval. Net zoals grafisch kunstenaar Frans Masereel, die in de 20e eeuw met zijn kunst sociaal bewustzijn creëerde rond thema’s zoals ongelijkheid, oorlog, verzet en activisme, gebruikt ook Lomasko haar kunst om een statement te maken over de maatschappelijke wantoestanden van haar tijd. Beide kunstenaars gebruiken kunst als een wapen tegen onrecht.
Tijdens haar residentie bij Masereelfonds voltooide Lomasko een tweeluik van muurschilderingen getiteld The Naked Knight. Het werk, dat zowel de politieke horror van het heden als een gewenste toekomst verbeeldt, is vanaf 12 oktober vrij te bezichtigen in ‘t MaZ, de nieuwe locatie van Masereelfonds in Oostende.
Victoria Lomasko met achter haar Naked Knight I, te bezichtigen in ‘t MaZ, Oostende. @Michiel Devijver
Victoria Lomasko als brug tussen generaties
In haar laatste boek The Last Soviet Artist verkent Lomasko het generatieconflict in het post-Sovjetgebied. Dit thema, dat als een rode draad door het boek loopt, gaat over de botsing tussen de oudere generatie die is opgegroeid onder het Sovjetregime en de jongere generatie die volwassen is geworden in de moderne Russische dictatuur.
Lomasko, die zelf in de USSR werd geboren en de ineenstorting van de Sovjet-Unie meemaakte als tiener, beschouwt zichzelf als een brug tussen deze generaties. Haar werk weerspiegelt de worstelingen van beide groepen, waarbij ze de trauma’s van het verleden begrijpt en tegelijkertijd de teleurstellingen van de nieuwe generatie voelt.
Lomasko noemt zichzelf The Last Soviet Artist omdat ze de laatste generatie vertegenwoordigt die zich de Sovjet-Unie nog herinnert. Door haar leeftijd en ervaringen kan ze zowel de wereld van haar ouders en grootouders begrijpen, die opgroeiden in de Sovjet-Unie, als de nieuwe generatie die alleen de moderne Russische dictatuur kent. Deze ervaring stelt haar in staat om een unieke artistieke stem te ontwikkelen die zowel de tradities van het verleden als de uitdagingen van de toekomst aanspreekt.
Lomasko’s werk weerspiegelt niet alleen haar eigen herinneringen aan de Sovjet-Unie, maar ook de levens van de mensen die ze afbeeldt. Ze geeft een stem aan gemarginaliseerde groepen zoals sekswerkers, gevangenen, vrachtwagenchauffeurs, LGBTQ+-gemeenschappen en politieke demonstranten. Deze groepen vormen de kern van haar artistieke boodschap. Ze geeft een gezicht aan ‘de onzichtbaren’, de gewone mensen die de rechten van het Russische volk verdedigen. Het tekenen van de menselijkheid van deze alledaagse helden verkleint volgens haar de kloof tussen het begrip “held” en de kijker. Ze toont hen respect en medeleven in een maatschappij die hen vaak negeert.
Artistieke achtergrond en persoonlijke invloed
Victoria Lomasko komt uit een artistieke familie. Haar vader diende de staat door propagandistische muurschilderingen te maken voor fabrieken, terwijl hij thuis kritische werken over het Sovjetregime schilderde, die hij nooit publiekelijk mocht tonen. Deze dubbele realiteit van onderdanigheid aan de staat enerzijds en kritiek in de privésfeer anderzijds, heeft Lomasko’s visie op kunst en haar rol als kunstenaar diep beïnvloed.
In plaats van speelgoed ontving Lomasko als kind kunstmaterialen, omdat haar vader hoopte dat zij de artistieke ambities zou verwezenlijken die hij zelf nooit had kunnen realiseren.
De weg naar Naked Knight: Lomasko’s evolutie als kunstenaar
Ze begon haar carrière als grafisch journalist en documenteerde het leven van gewone mensen in de periferie van Rusland. In haar werk A Trip to Minsk, dat deel uitmaakt van haar boek The Last Soviet Artist, legde ze de protesten en repressie in Wit-Rusland in 2020 vast, een keerpunt in haar artistieke benadering. Tijdens haar verblijf in Minsk was ze getuige van massale protesten tegen de dictatuur van Loekasjenko.
“Als grafisch journalist legde ik in Minsk de met protest symbolen versierde, getransformeerde stad, de massale demonstraties en de processen tegen demonstranten vast. Ik interviewde de meest activistische demonstranten en besefte later dat dit allemaal vrouwen waren, de leiders van de revolutie,” aldus Lomasko.
De revolutie werd snel verpletterd door een wrede staatsrepressie. Duizenden demonstranten werden gearresteerd, gemarteld, en velen verdwenen of werden vermoord. “Opstand en revolutie werken niet in een dictatuur. Posters noch vreedzame protesten worden gevreesd door dictators.” Deze harde conclusie heeft een blijvende impact op haar artistieke visie.
Van Grafische Reportage naar Symbolische Kunst
Lomasko ondervond de beperkingen van het maken van grafische reportages aan de levende lijve. Terwijl het nuttig is voor het vastleggen van de realiteit, vond ze het onvoldoende adequaat om gebeurtenissen vanuit een historisch perspectief te begrijpen en te vertalen naar een breder publiek. Dit besef zette haar aan om haar kunst naar een meer monumentaal formaat, gevuld van symboliek, te tillen.
Haar imposante muurschilderingen laten niet alleen zien hoe ze de grenzen van traditionele schilderkunst opzoekt, maar zijn ook nieuwe manieren om haar politieke boodschap op grotere schaal te communiceren.
Ze noemt het tweeluik The Naked Knight een poging om voorbij de traditionele benaderingen van de klassieke politieke kunst te gaan. Geïnspireerd door Frans Masereel, wiens werk ze leerde kennen als kind op school, maakt ze net zoals hem gebruik van symboliek in haar werk, ‘iets wat ontbreekt in de hedendaagse politieke kunst’, aldus Lomasko. “In Naked Knight doorbreek ik het stereotype van de traditionele politieke kunstenaar die oproept tot straatprotesten, en roep ik op tot verbeelding van een gewenste toekomst,” zegt ze.
Naked Knight II, @Michiel Devijver
De symboliek in Naked Knight bouwt voort op haar ervaringen in Minsk, waar vreedzaam verzet uiteindelijk werd ontmoedigd door geweld. Net als Masereel, die zijn tijd symboliseerde via beelden van sociale strijd en politieke omwentelingen, probeert Lomasko de uitdagingen van de 21e eeuw te vatten met een nieuwe vorm van symboliek.
De rol van de politieke kunstenaar: Van activisme naar verbeelding
Eerder dit jaar reflecteerde ze reeds op de rol van de politieke kunstenaar in de 21e eeuw via Liberation (2024), een werk gemaakt in opdracht van Milo Rau, voormalig artistiek directeur van NTGent en huidig directeur van het Wiener Festwochen: “Is het documenteren van protest politieke kunst? Is protest een effectief middel om politieke systemen te veranderen? Of zijn het theatrale frustratie zonder impact?”
Volgens Lomasko zijn veel zaken die we uit de 20e eeuw hebben overgenomen om politieke systemen te veranderen, zoals activisme, niet langer effectief. “Als politieke kunstenaar kan ik mensen helpen zich te bevrijden van de zwart-witbeelden die haat zaaien,” zegt ze. Sinds haar verblijf in Europa merkt ze op dat veel hedendaagse kunst te zien is in galerieën ofwel te commercieel, ofwel te activistisch is, gericht op het reflecteren van het laatste nieuws. Ze stelt dat er een gebrek is aan symbolische kunst die de uitdagingen van de 21e eeuw weerspiegelt. Dit komt volgens haar doordat veel hedendaagse Europese kunstenaars geen directe ervaring hebben met grote historische trauma’s als oorlog en dictatuur, zoals dat in veel niet-westerse landen wel het geval is.
Een cocon van transformatie
Lomasko’s expo Cocoon (Londen, 2020) gaat dieper in op deze thema’s van persoonlijke en maatschappelijke transformatie in tijden van grote historische gebeurtenissen. Ze reflecteert op het lot van het individu in een wereld die wordt getransformeerd door catastrofes. De “cocon” waar de tentoonstelling naar verwijst, symboliseert de oude vorm van de wereld waaruit iets nieuws voortkomt.
Lomasko bekijkt de wereldlijke transformatie op twee manieren: als een vernietigende vloed of als de vleugels van een prachtige vlinder die ons helpt te vliegen. “We kiezen zelf hoe we het nieuwe waarnemen”, zegt ze, waarmee ze benadrukt dat de toekomst niet vastligt en door iedereen wordt gevormd.Met haar werk Naked Knight in Oostende brengt Lomasko niet alleen een prachtig eerbetoon aan een kunstenaar die haar inspireerde, maar zet ze ook een traditie voort van sociaal geëngageerde kunst die de realiteit overstijgt en ons uitdaagt om na te denken over de toekomst. Zoals Masereel dat een eeuw geleden deed, gebruikt Lomasko kunst om de complexiteit van menselijke ervaringen en sociale onrechtvaardigheden te symboliseren en te verbeelden. Dit maakt haar werk, net als dat van Masereel, tijdloos en universeel.
“Ik ben geboren in 1978 en ik herinner me het laatste decennium van de Sovjet-Unie vrij goed. Ik was oud genoeg om van opa Lenin te houden en enthousiast te worden van mijn ‘Kind van Oktober’ badge, een ster met zijn beeltenis erop. Maar tegen de tijd dat ik werd toegelaten tot de Jonge Pioniers, wist ik al – net als al mijn klasgenoten – dat alleen formele naleving van de regels werd verwacht, en er geen sprake was van enthousiasme of eigen initiatief.
Mijn vader werkte vele jaren als agitprop-artiest bij de geheime Metaalarbeidersfabriek. Hij tekende tientallen Lenins op posters en schreef honderden slogans, hoewel hij nooit lid was geworden van de communistische partij. Als kind keek ik graag in het plakboek met krantenknipsels dat hij voor zijn werk gebruikte; afbeeldingen van revolutionairen en communisten, arbeiders en boeren, hamers en sikkels, Sovjetvrouwen. Er was een vaste canon voor alles, net als in de iconenschilderkunst. Agitprop kunstenaars in de jaren tachtig dienden het systeem door deze symbolen mechanisch te kopiëren. Ik was ervan overtuigd dat het uitbeelden van ‘revolutie’ de saaiste bezigheid op aarde was.
In 2011, toen duizenden mensen samenkwamen in Moskou om te demonstreren tegen de regering, woonde ik in de hoofdstad en sloot ik me aan bij de protesten. Ik voelde mezelf een deel van dit verontwaardigde collectieve lichaam, een eerste zweem van revolutionair potentieel. Sindsdien teken ik tijdens demonstraties en protestacties en bestudeer ik de revolutionaire grafische kunst van revoluties van 1905 en 1917.
Ik ben geïnteresseerd in het moment van verandering, wanneer kunstenaars nieuwe visuele vormen, nieuwe helden en slogans moeten creëren, en ook het moment van stagnatie van het systeem, wanneer het ‘nieuwe’ verandert in een verzameling clichés.“
Victoria Lomasko