Interview met Kris Berwouts, afgenomen door Niels Morsink
In tegenstelling tot wat de vrolijke vormen en kleuren op het hemd van Vlaanderens grootste Congokenner doen vermoeden, is de toestand in Congo niet rooskleurig. Hoewel de presidentiële machtsoverdracht van Kabila naar Tshisekedi verrassend geweldloos verliep, en Tshisekedi vervolgens in zijn rol groeide, kon deze laatste toch zijn beloften niet waar maken. Het is zelfs twijfelachtig of de volgende verkiezingen geloofwaardig en eerlijk zullen verlopen. En dit is overigens niet Congo’s meest urgente probleem, want ondertussen laait het geweld in Oost-Congo opnieuw op. Over dit conflict schreef Kris Berwouts het werk “Congo’s gewelddadige vrede” (2017), een gelaagde en messcherpe analyse van de recente Congolese politieke geschiedenis. Hij toont ook aan dat de internationale gemeenschap eveneens faalde om een duurzame vrede in het land te faciliteren. Maar net daar ziet Kris Berwouts vandaag redenen voor meer optimisme. Zo nemen de Afrikaanse multilaterale instellingen een steeds meer constructieve rol op. Kris Berwouts werkt sinds april 2022 als journalist voor MO* magazine. Hij schreef recent een nieuw boek, “Mijn leven als Mushamuka: Schetsen van Rwanda, Burundi en Congo” (2020), een levendig en meeslepend persoonlijk relaas met de focus op de talrijke mensen waarmee hij heeft gewerkt. In dit boek vertelt Berwouts ook over zijn zoektocht om op een progressieve manier zich als deskundige in Congo te positioneren.
Hoe is de politieke en economische toestand in Congo?
We bevinden ons in het voorlaatste jaar van het mandaat van Felix Tshisekedi. Die kwam, ondanks een verkiezingsnederlaag, toch aan de macht omwille van een deal met Kabila. Kabila wilde de macht niet overdragen aan de échte winnaar Martin Fayulu, en zag in Felix Tshisekedi een kneedbare opvolger. Toch is Tshisekedi erin geslaagd om het politiek bastion van Kabila te slopen. Het politieke landschap is momenteel zeer vloeibaar geworden, de oude machtsverhoudingen binnen de instituties zijn voortdurend aan het veranderen. Veel Kabila-getrouwen zijn overgelopen naar Tshisekedi die een alternatieve meerderheid op de been bracht, genaamd de Union Sacrée. De naam verwijst naar de oppositie tegen Mobutu. De alternatieve meerderheid mist coherentie. Het is een verzameling van erg diverse individuen en politieke families, wat de politieke situatie wankel maakt. Het is niet te voorspellen wat de komende twee jaar zullen brengen, maar ik verwacht nog veel hommeles en overlopers.
Wie is eigenlijk president Tshisekedi?
Felix Tshisekedi is de zoon van Etienne Tshisekedi, een gevierd opposant van Mobutu. Etienne Tshisekedi was initieel één van de architecten van het Mobutu-regime, waarna hij eind jaren 1970 oppositie begon te voeren. Hij verkreeg een legendarisch aura omwille van zijn jarenlange gevangenschap, waarbij hij ook martelingen moest ondergaan. En hij bleef hardnekkig volharden in zijn verzet. Toch heeft Tshisekedi senior een aantal verkeerde politieke beslissingen genomen na de val van Mobutu. Zo heeft hij niet deelgenomen aan de verkiezingen van 2006. Dat was een vreemde keuze, omdat hij zich altijd als parlementair democraat had geprofileerd. Op nationaal vlak verloor hij zijn pluimen onder andere in het Oosten, maar in bepaalde regio’s bleef hij een leidend figuur, zoals in de Kasaï en Kinshasa.
Vooraleer Felix Tshisekedi in zijn vaders voetsporen trad, woonde in hij Brussel, waar hij allerlei jobs deed, zoals pizzabezorger en postbode. Hij was bekend in het politieke milieu van de Congolese diaspora, maar mensen zoals ik, die hem toen hebben ontmoet, konden in hem geen politiek talent ontwaren. Hij bezat geen sterke persoonlijkheid, toonde geen ambitie, en kon ook geen visie voorleggen. Hoewel hij besefte geen enkele kans te maken, werd hij toch presidentskandidaat in de hoop door een speling van het lot eerste minister te kunnen worden.
Hoe is hij toch president kunnen worden?
President Kabila had Emmanuel Ramazani Shadary aangeduid als zijn opvolger, maar die behaalde dermate weinig stemmen, dat hij zelfs met grootschalige fraude niet tot winnaar kon worden uitgeroepen. Tshisekedi kreeg vervolgens het voordeel van de twijfel van de Afrikaanse multilaterale instellingen, die na de verkiezingen meer dan het Westen de leiding hebben genomen. De minst slechte oplossing leek de coalitie tussen Tshisekedi en Kabila, die fundamentele hervormingen uitsloot, maar onmiddellijk geweld vermeed.
De Congolezen maakten een gelijkaardige redenering. Voorlopig zijn ze nog niet onder de indruk van de concepten democratie en verkiezingen, die voor hen vooral risico en onstabiliteit betekenen. Een scenario waarbij de macht wordt overgedragen zonder dat er geweld losbarst, hadden ze niet durven dromen. Dat de werkelijke uitslag van de verkiezingen compleet wordt genegeerd, is voor hen een detail.
Hoe loopt de regeerperiode van Tshisekedi?
Het positieve nieuws is dat hij groeit in zijn rol en zich goed laat omkaderen. Hij heeft onvermoede talenten getoond, zoals het etaleren van een presidentiële uitstraling. Zo slaagt hij er meer dan Kabila in om de natie op een geruststellende manier toe te spreken. Tshisekedi beloofde stabiliteit, met name in het Oosten, en hij zou de dagelijkse levensomstandigheden van de gewone Congolees in de steden en op het platteland verbeteren. Ook beloofde hij de endemische corruptie van de Congolese kleptocratie aan te pakken.
Wat is er van deze beloftes terecht gekomen?
Vandaag zien de Congolezen dat er weinig van deze beloftes in huis is gekomen, en president Tshisekedi weet dat. Daarom probeert hij door middel van old school Congolese methodes de verkiezingsinstellingen alvast zoveel mogelijk te controleren, met name via de onafhankelijke kiescommissie en het Grondwettelijk Hof. Het democratisch gehalte van de volgende verkiezingen ziet er dus niet veelbelovend uit.
Komen er überhaupt verkiezingen? Is het nog technisch mogelijk om die in 2023 te organiseren?
Het technische aspect zou ik niet uitsluiten. Ik heb in Congo in onwaarschijnlijk tempo zaken zien gebeuren, waarvan velen dachten dat die onmogelijk waren, maar dan moet er wel politieke wil bestaan. Daar valt echter vandaag weinig van te merken.
Hoe komt het dat er zo weinig van de beloftes zijn gerealiseerd?
De voorstanders van Tshisekedi zeggen dat een kleptocratie niet op twee jaar kan worden recht getrokken. De sceptici, waar ik mij toe reken, merken op dat hij op geen enkel front vooruitgang boekt. Op het gebied van corruptiebestrijding gebeurt er vooral window dressing. Er sneuvelen een aantal poppen, maar de manier waarop Congo wordt bestuurd, verandert niet. Congo wordt beheerd vanuit parallelle circuits. Het gaat om politieke netwerken die de exploitatie buiten de controle van het parlement houden. De mensen rond Tshisekedi verhogen de controle van de staat op de exploitatie van de grondstoffen, maar ze zijn eigenlijk meer bezig met het overnemen van de parallelle circuits dan deze op te doeken. Zo heeft Tshisekedi zich de netwerken van Mobutu en Kabila toegeëigend om te kunnen samenwerken met andere partners binnen en buiten Afrika.
Hoe gaat het op economisch gebied?
Er worden een aantal maatregelen genomen en er werd een IMF-lening aangegaan, maar de bevolking wordt nog niet beter van het nieuw beleid. Congo is sinds de machtsovername van Kabila Congo sterk geglobaliseerd. In 2007 sloot China een belangrijk investeringscontract af, maar tal van andere niet-Westerse landen zijn eveneens actief in het land. Denk maar aan Turkije, dat recentelijk een handelsakkoord heeft gesloten met Congo.
En de situatie in het oosten verbetert ook niet?
De veiligheidssituatie verbetert niet, omdat president Tshisekedi geen enkele affiniteit met de militairen heeft, noch met de problematiek in het Oosten van het land. Hij probeerde de situatie in het Oosten aan te pakken door een sterke militarisering, met name een staat van beleg in de twee meest onrustige provincies. Dit betekent dat de civiele structuren zijn vervangen door militaire structuren, met inbegrip van de rechtbanken. Militaire administraties vervingen de provinciale parlementen en administraties. Toen dat niet bleek te werken, heeft hij de Oegandese overheid gevraagd om troepen te sturen. Ondertussen moeten we vaststellen dat ook deze methode niet werkt. Het heeft niet met kwade wil te maken, maar eerder met een gebrek aan ervaring en netwerk in de regio. De laatste maanden worden helemaal overschaduwd door de door Rwanda gesteunde rebellen van M23. Op dit moment staan beide landen zo goed als op voet van oorlog.
Achter die inmenging van Oeganda en Rwanda zit een hele geschiedenis?
Congo is tot op het bot leeggevreten door zijn eigen elite. “L’Autocannibalisation de l’Etat” is een typisch Congolees fenomeen. Daardoor is een vacuüm ontstaan dat Rwanda en Oeganda hebben aangewend om in de eerste plaats Rwandese en Oegandese rebellengroepen te bestrijden op Congolese bodem. Aangezien de Congolese staat veel minder weerstand bood dan gedacht, gingen ze nog een stap verder en hebben ze Mobutu verjaagd.
Als gezicht voor de operatie hadden Rwanda en Oeganda Laurent Kabila gebruikt en hem vervolgens gemakshalve op de troon gezet. Hij werd twee jaar later vermoord, waarna zijn zoon Joseph Kabila hem opvolgde, en op zijn beurt zeven jaar aan de macht is gebleven. Hij heeft één verdienste, en dat is dat hij stabiliteit heeft gebracht. Het land was tussen 1996 en 2002 het strijdtoneel van de eerste Afrikaanse wereldoorlog, waarna een low-intensity conflict woedde. Dat betekent dat er permanent strijd bestaat met gewapende groepen, maar niet in die mate dat het een internationaal conflict dreigde te worden. Wanneer die dreiging er wel was, zoals in 2012-2013 met de M23-crisis, zijn de Afrikaanse multilaterale instellingen er in geslaagd escalatie te vermijden. De Afrikaanse landen zijn zich er van bewust dat een volgende implosie niet enkel voor de negen buurlanden, maar voor de hele regio desastreuze gevolgen zou hebben.
Spelen die Afrikaanse multilaterale instellingen een positieve of negatieve rol in Congo?
Op het internationaal toneel dringen die Afrikaanse multilaterale instellingen zich op. Ze laten niet meer toe dat er over Congo wordt genegotieerd zonder dat ze een rol spelen, en daarbij nemen ze zelfs succesvol het voortouw. Congo blijft een melkkoe voor iedereen die daar zonder scrupules zaken wil doen. Eigenbelang is nooit ver weg, maar de buurlanden vermijden wel dat Congo implodeert. Veel buurlanden zijn Kabila blijven steunen, omdat hij een garantie tegen chaos was. Die perceptie keerde op het einde van zijn mandaat. Hij was verkozen tot 2016, maar er waren gedurende twee jaar geen verkiezingen, terwijl er een opstand in de steden broeide. Dat ging niet over grondwet of democratie, maar over het gebrek aan water en elektriciteit. Traditionele steunpilaren van Kabila, zoals Angola, zijn druk beginnen uit te oefenen. Die druk ging ook niet over democratie of over het feit dat Kabila te lang aan de macht was, maar hij werd niet meer gezien als degene die de implosie van Congo zou kunnen vermijden. Eind 2018 volgde dan de verkiezingen.
Waar staat Kabila vandaag?
Kabila is nog altijd een belangrijke speler, maar hij blijft vandaag discreet op de achtergrond. Kabila beheerste de politiek, het leger en de parallelle economie, maar tot zijn eigen verbazing is hij de greep op de politiek op korte tijd verloren. Veel politici zijn van Kabila naar Tshisekedi overgelopen. Zijn greep op het leger verliest hij trager, omdat Tshisekedi daar geen voet aan de grond heeft. Tshisekedi probeert mensen binnen het leger, die uit zijn provincie – Kasai – en van zijn etnische afkomst – Luba – komen, naar zich toe te trekken door hen te overtuigen dat hun belangen op termijn beter door hem zullen worden gediend.
Het lijkt erop dat er een deal is afgesloten waarin Kabila heeft beloofd zich niet te bemoeien met politieke affaires op voorwaarde dat Tshisekedi niet raakt aan de economische activa van Kabila. Er worden geen bezittingen in beslag genomen, maar toch wordt het sluipenderwijs moeilijk gemaakt voor mensen uit de omgeving van Kabila. Een voorbeeld is het aanpakken van de Israëlische miljardair die een sleutelfiguur van Kabila was in de exploitatie van de mijnen. Daarenboven kan Kabila de staat niet meer gebruiken om zijn imperium uit te breiden.
Waar staat de winnaar van de verkiezingen, Martin Fayulu vandaag? Komt hij nog terug?
We mogen ons niet te veel focussen op de figuur van Fayulu. Hij werd presidentskandidaat van een ad-hoc politieke formatie, omdat de zwaargewichten om verschillende redenen niet mochten deelnemen aan de verkiezingen. Hij is er wel verrassend goed in geslaagd de frustraties van de gewone mens te belichamen. Op zes weken werd hij ongelofelijk bekend, maar ik verwacht niet dat hij een comeback zal maken. Het momentum werd hem ontstolen.
Wie wordt dan wel de tegenkandidaat van Tshisekedi?
De gedoodverfde tegenkandidaat voor Tshisekedi is de flamboyante en populistische Moise Katumbi, voormalig gouverneur van de provincie Katanga. Hij is een succesvolle zakenman en voorzitter van een beroemde voetbalclub. Toch blijft het onvoorspelbaar. In Congo weet je nooit hoe de politieke formaties zich uiteindelijk zullen vormen, en indien de kandidaat er in zal slagen om het land achter zich te krijgen.
Wat is de positie van de Belgische regering?
De Belgische regering was één van de regeringen die er een erezaak van maakte dat Kabila moest vertrekken. De Belgische regering zette onmiddellijk in op Tshisekedi, terwijl de mensen rond Katumbi betere kaarten hadden om het land over te nemen. België steunt net als de Verenigde Staten Tshisekedi loyaal met de bedoeling hem los te weken van Kabila. We zullen zien of het bezoek van de koning en de teruggave van de tand van Lumumba zullen leiden tot een duurzame goede relatie.
Hoe zie je de komende vijf jaar evolueren?
Er bestaan een aantal positieve evoluties vandaag. Het is belangrijk dat een almachtig gewaande president er toch kon toe worden gebracht om afstand van de macht te doen. Het is ook opvallend dat Kabila in Congo kan blijven wonen en niet in ballingschap werd verjaagd. Of werd vermoord. Het is dus niet allemaal slecht nieuws.
Ik verwacht veel van het Afrikaans multilateralisme. Een goed voorbeeld is Burundi dat kampt met een disfunctionele administratie, maar waar in het kader van de East African Community competente mensen uit Kenia en Tanzania werken en nieuwe kaders opleiden. Ik hoop dat dergelijke voorbeelden navolging krijgen, en dat Afrika op die manier een collectieve stap vooruit kan zetten. Desalniettemin ben ik wel bezorgd over de staatsgrepen in West-Afrika, waar het Afrikaans multilateralisme er niet meer in slaagt om adequaat te reageren.
Wat zouden mensen moeten lezen om Congo beter te begrijpen?
Ik zou een pleidooi willen houden voor Congolese fictie. Er zijn een aantal veelbelovende auteurs zoals Blaise Ndala en Koli Jean Bofane. Daarnaast zou ik Tram 83 van Fiston Mwanza Mujila willen aanraden. De roman is overweldigend en duister, maar brengt je naar het Congo buiten de betreden paden.
Als afsluitende vraag, hoe is je interesse in Congo gewekt?
Ik ben Afrikanistiek gaan studeren vanuit mijn engagement voor 11.11.11 en de Wereldwinkel. Ik redeneerde dat als we het echt meenden met ons engagement, we de culturele empathie moest verwerven om in dialoog te gaan met de mensen voor wie we ons engageerden. Zo niet zouden we blijven steken in een vorm van paternalisme. In de jaren 1980 was het niet simpel om rolmodellen te vinden die op een progressieve manier rond Afrika werkten. Het paternalisme is vandaag soms nog bon ton, maar was toen helemaal schering en inslag.
Na mijn studies Afrikanistiek ben ik via een omweg in Congo terechtgekomen. Initieel ging ik Congo uit de weg, omdat het een oubollig onderwerp leek, maar in 2000 werd ik aangeworven door 11.11.11 om vanuit Brussel de partnerwerking te ondersteunen, waarbij Congo de belangrijkste partner was. Sindsdien heeft Congo mij niet meer losgelaten. Het is een enorm fascinerend en complex land, waar ik ondertussen talrijke erg goede vrienden heb, waarvan er helaas al een aantal zijn vermoord. In “Mijn leven als Mushamuka” vertel ik het verhaal over hoe ik persona-non-grata werd verklaard en uit Congo werd gezet, wat mij zeer zwaar is gevallen. Ondertussen is dat gelukkig rechtgezet. Toch ga ik vandaag een beetje vertragen omtrent Congo en mij meer verdiepen in West en Zuidelijk Afrika.
Niels Morsink is een freelance boekrecensent onder andere bij Humo, Samenleving & Politiek en De Lage Landen. Daarnaast is hij vrijwillig medewerker aan de KU Leuven en schrijft hij over Turkse politiek.
